chórzyści i śpiewacy

Kamilka

Zasady doboru spiewu liturgicznego

Prawo liturgiczne

Śpiew w czasie Mszy Świętej

Zagadnienia wstępne

Śpiew zawsze był obecny w kulcie chrześcijańskim, wcześniej w kulcie Narodu Wybranego, jak i w religiach niechrześcijańskich. Wynikało to z przekonania, że Bogu należy się coś więcej.

Od początku więc śpiewano psalmy i hymny. Te utwory były często układane pod gotową melodię. W niektórych psalmach zachowały się wskazówki odnośnie wykonania go. Wśród tych wskazówek znaleźć można zalecenia odnośnie używanych do jego wykonania instrumentów jak i wskazanie na melodie, a raczej tytuły melodii. Z tego wynika, że musiały to być melodie znane narodowi izraelskiemu.

Znaczenie śpiewu w kulcie:

-bogactwo form modlitwy,
-wyrażanie uczuć,
-symbol łaski,
-tworzy wspólnotę, jedność, swoista komunikacja,
-znak świętowania.
We wszystkich tych religiach muzyka miała doniosłe znaczenie, współtworząc liturgię. W chrześcijaństwie jakby to znaczenie w pewnym momencie zaczynało zanikać, gdy ludzie nie znając języka liturgii, łaciny, nie uczestniczyli bezpośrednio w Mszy Świętej, a co najwyżej ją słuchali. Częściej jednak to uczestnictwo sprowadzało się do zajmowania inną formą pobożności, bo ileż można słuchać tej obco brzmiącej łaciny, jak się nie rozumie. A więc modlono się Różańcem, modlitwami prywatnymi albo we wspólnocie. Z tej potrzeby powstawały różnego rodzaju śpiewy, które towarzyszyły sprawowanej liturgii, wśród nich różnego rodzaju Godzinki, np. do Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny, do Najświętszego Serca Pana Jezusa, do świętych, do Dobrego Łotra, do poszczególnych członków Ciała Jezusa, np. ręki, boku, ran, oka, etc.

Sobór Watykański II odnawiając uczestnictwo w liturgii zwrócił uwagę także na znaczenie śpiewu. Już wcześniej papież Pius X nazwał muzykę w liturgii muzyką świętą podkreślając w tej sposób służebność muzyki w liturgii, a kard. Tardini nazwał taką muzykę szczególną służebnicą liturgii.

Śpiew zatem nie jest dodatkiem do liturgii, jej dekoracją, lecz istotnym i koniecznym wyrazem poszczególnego wyznawcy Chrystusa i całej wspólnoty, jest sposobem uczestnictwa w liturgii i samą liturgią. Śpiew we wspólnocie jest dziełem Ducha Świętego.

Rodzaje śpiewy w liturgii
Pośród śpiewów liturgicznych wyróżnia się:

-śpiew gregoriański, czyli śpiew jednogłosowy, niemetryczny, lecz frazowany, kształtowany przede wszystkim w środowiskach monastycznych; podstawowym językiem takiego śpiewu jest łacina, jednak także w liturgii w języku polskim zachowało się wiele elementów tego śpiewu;
-polifoniczny, czyli wielogłosowy,
-ludowy, czyli pozostałe pieśni — nazwa wywodzi się z czasów, gdy lud śpiewał niezależnie od sprawowanej liturgii; melodie tych śpiewów nie są wzorowane na śpiewie gregoriańskim.

Ze względu na sposób uczestnictwa zgromadzonych w śpiewie można rozróżnić śpiew:

-wspólny,
-responsoryjny (fragment śpiewają wszyscy, pozostałe części kantor bądź schola),
-aklamacyjny (krótkie wezwania, np. dialogi).

Pośród śpiewów wyróżnia się hymny, które zwykle wyróżniają się uroczystszym charakterem. Św. Augustyn pisze, że hymny są wychwalaniem Boga, hymny są śpiewie, który wychwala Boga. Jeśli wychwalasz Boga, a nie śpiewasz, to nie jest to hymn. Jeśli śpiewasz, a nie chwalisz Boga, również twoja pieśń nie jest hymnem. Z tego wynika zasada, że hymn musi spełniać trzy warunki:

-uwielbienie,
-adresatem jest Bóg,
-śpiewany.

W obrzędach Mszy Świętej hymnem mają być Gloria (Chwała na wysokości Bogu) i Sanctus (Święty, Święty, Święty). Ponadto śpiewa się inne hymny, wśród nich szczególne znaczenie ma Te Deum laudamus (Ciebie Boże chwalimy).

Dobór śpiewu na Mszę Świętą

W doborze śpiewów zawsze kierujemy się liturgicznością danego śpiewu. A więc nie śpiewamy piosenek, lecz pieśni zatwierdzone przez władzę kościelną (Episkopat, biskup).

Skąd wiemy, że dany śpiew spełnia te wymogi? Korzystamy z śpiewników liturgicznych z potwierdzeniem władzy kościelnej, czyli Imprimatur umieszczone na odwrocie strony tytułowej. Takie wymogi spełniają np.

-Exsultate Deo (obecnie jest już 9 wydań),
-Śpiewnik kościelny ks. Jana Siedleckiego,
-Śpiewnik Archidiecezji Katowickiej,
-Niepojęta Trójco, śpiewnik dominikański
…
Rozróżnia się śpiewy stałe i śpiewy zmienne.

Do śpiewów stałych należą dialogi i modlitwy, oraz śpiewy określane w muzyce jako Msza, czyli teksty, które są w mszale ale z możliwością komponowania różnych melodii. Właśnie w takiej kompozycji powstały przez wieki Msze w muzyce klasycznej. W skład tego zbioru wchodzą:

-Kyrie (Panie, zmiłuj się nad nami),
-Gloria (Chwała na wysokości Bogu),
-Credo (Wierzę w jednego Boga) — dziś mało gdzie śpiewane,
-Sanctus (Święty, Święty, Święty),
-Agnus dei (Baranku Boży)
Te śpiewy w doborze traktujemy łącznie, a więc gdy bierzemy jeden śpiew danej kompozycji to konsekwentnie z tej kompozycji bierzemy pozostałe śpiewy, chyba że w danej kompozycji brakuje jakiejś części to korzystamy z kompozycji podobnej. Tak też te śpiewy są pogrupowane w śpiewnikach, np. w Exsultate Deo:

-Msza gregoriańska VIII,
-Msza ks. Pawlaka,
-Msza ks. Pawlaka rytmiczna,
-Msza E. Maier.
Zawsze są podane nuty do wszystkich części Mszy danej kompozycji, a dopiero wtedy następna kompozycja. A więc wybieramy zestaw części stałych a nie każdy śpiew osobno.

Kyrie śpiewamy naprzemiennie, chyba że autor kompozycji podaje inaczej. Rozpoczyna schola, odpowiada lud. Gdy nie ma scholi, może ją zastąpić w pierwszej kolejności celebrans, w drugiej kolejności kantor. Śpiew ten wykonuje się po pierwszym i drugim Akcie Pokutnym (Spowiadam się Bogu Wszechmogącemu…, Zmiłuj się nad nami, Panie…). Nie wykonuje się go po trzecim Akcie Pokutnym, bo tenże Akt pokutny zawiera w sobie te wezwania. Trzeci Akt Pokutny może wykonywać ksiądz, kantor albo schola. Nie wykonuje się również tego śpiewy po aspersji, czyli uroczystym pokropieniu ze względu na charakter tego obrzędu. Śpiewa się za to pieśń o tematyce obmycia z grzechów, Chrztu Świętego.

Gloria jest hymnem, a więc należy je śpiewać. Jeśli autor nie rozróżnił podziałów na frazy scholi i ludu, wszyscy śpiewają wspólnie po zaintonowaniu celebransa, ewentualnie kantora. Podobnie wykonuje się Credo, gdy się je wykonuje.

Santus jest hymnem, więc również należy go śpiewać. Wprowadzeniem do tego hymnu jest prefacja. Niedopuszczalną praktyką jest, by recytować Sanctus, gdy prefacja jest śpiewana, prefacja jest tylko wprowadzeniem do hymnu.

Agnus dei śpiewać można wspólnie, bądź aklamacyjnie: wtedy kantor śpiewa Baranku Boży, który gładzisz grzechy świata, a lud odpowiada. Rozpoczynamy po przekazaniu znaku pokoju, a nie w trakcie. Śpiew ten towarzyszy łamaniu chleba, a więc powinien trwać przez cały ten czas. Gdy więc łamanie chleba się przedłuża, zaleca się również śpiew zaśpiewać wielokrotnie, byleby ostatnie wezwanie było obdarz nas pokojem.

Psalm responsoryjny:

śpiewany jest naprzemiennie: psałterzysta i lud, choć można go też wykonać w sposób ciągły bez refrenu,
wykonuje psałterzysta (1 osoba),
wykonuje go z ambony, nawet gdy nie posługuje w asyście kapłana.

Śpiew przed Ewangelią:

jeśli jest procesja z ewangeliarzem, towarzyszy tej procesji,
powinna śpiewać schola z miejsca poza prezbiterium,
gdy nie ma scholi może wykonać psałterzysta,
jak sama nazwa wskazuje, jest to śpiew, a więc nie należy go recytować. W Mszach recytować można go po prostu opuścić,
nie jest to przedłużenie psalmu responsoryjnego, więc nie śpiewa się go na tą samą melodię,
szczególnie w Mszach uroczystych (zwłaszcza, gdy biskup błogosławi ewangeliarzem) po Ewangelii można śpiew powtórzyć już bez wersetu.

Części zmienne:

Procesja wejścia:

w mszale podana jest antyfona na wejście, gdyż w śpiewie gregoriańskim śpiewano ją z graduałem, czyli psalmem na wejście; antyfona wprowadza w temat liturgii i od jej początku nazwane są niektóre Msze, np.

Rorate — Spuśćcie — msza adwentowa o Najświętszej Maryi Pannie,
Requiem — Odpoczywanie — msza żałobna
Laetare — Ciesz się — IV Niedziela Wielkiego Postu,
Gaudete — Radujcie się — III niedziela Adwentu
Cantare — Śpiewajcie — Zwiastowanie Pańskie

można śpiewać graduał ze wskazaną antyfoną albo pieśń o charakterze dnia albo okresu liturgicznego,
śpiewa lud albo schola, chór naprzemiennie z ludem
rozpoczyna akcję liturgiczną
towarzyszy procesji wejścia i ewentualnemu okadzeniu ołtarza,
pogłębienie jedności zgromadzenia
wprowadza w myśl okresu, święta
należy rozpocząć zanim asysta wyjdzie z zakrystii, kończy się, gdy celebrans jest na miejscu przewodniczenia,
gdy się nie śpiewa: kapłan, kantor albo wszyscy recytują antyfonę.

Przygotowanie darów:

towarzyszy złożeniu darów na ołtarzu i przedstawieniu ich Bogu,
przygotowanie zgromadzonych — nie tylko materialne ale przede wszystkim duchowe,
rozpoczyna eucharystyczne uwielbienie, otwiera Liturgię Eucharystyczną,
pieśń o miłości bliźniego, radości w dawaniu
gdy się nie śpiewa, lud uczestniczy w dialogu przygotowania darów.

Komunia Święta:

towarzyszy Komunii kapłana i wiernych,
duchowe zjednoczenie przyjmujących Komunię,
radość serc — wydźwięk paschalny a nie adoracyjny — nie robimy z Komunii święta Bożego Ciała,
braterski charakter procesji,
nawiązanie do Ewangelii: Słowo Ciało się stało,
może być śpiewana wyznaczona w mszale antyfona na Komunię z psalmem albo inna pieśń,
można śpiewać pieśni okresowe, np. kolędy, pieśni chrzcielne, pasyjne, wielkanocne,
śpiew na Komunię rozpoczyna się zaraz po ukazaniu postaci (ma towarzyszyć także Komunii kapłana),
po pieśni bądź pieśniach na Komunię zaleca się chwilę ciszy,
gdy się nie śpiewa: kapłan, kantor albo wszyscy recytują antyfonę.

Uwielbienie:

śpiew zalecany, ale nie konieczny,
uwielbienie Boga Ojca albo Trójcy Przenajświętszej (nie samego Jezusa),
wyraża naszą miłość

Zakończenie:

towarzyszy procesji wyjścia,
pewna dowolność w doborze.

Wskazówki praktyczne:

sprawdź, jakie są obchody liturgiczne tego dnia, okoliczności dodatkowe,
zapoznaj się z tekstami Liturgii Słowa,
zastanów się nad tematem liturgii,
wybierz pieśni pasujące do powyższych zagadnień,
dopasuj je do poszczególnych momentów Mszy.

Gradacja obchodów liturgicznych
Gdy zbiegają się w dany dzień różne obchody liturgiczne, pierwszeństwo mają te, które są wyższe rangą. Ranga obchodu odznacza się także obecnością niektórych elementów liturgicznych. Gradacja ta jest podana w Ogólnym Wprowadzeniu do Mszału Rzymskiego.

Uroczystość (także niedziele)

Dobór pieśni w zależności od okresu liturgicznego

Adwent, cz. 1: do 16 grudnia:

liturgia mówi o oczekiwaniu na paruzję (przyjście powtórne) i święta,
pieśni na temat oczekiwania, przygotowania na spotkanie z Panem,
w Mszach roratnich także maryjne o przygotowaniu na Narodzenie Jezusa.
w niedzielę nie śpiewa się Gloria, nadzwyczajnie pojawia się ten śpiew na Mszach roratnich.

Adwent, cz. 2: od 17 grudnia:

liturgia mówi o wydarzeniach bezpośrednio poprzedzających przyjście Jezusa,
pieśni o tych wydarzeniach,
antyfony adwentowe: jest 7 specjalnych antyfon zawierających wezwania do przychodzącego Jezusa z zaznaczeniem Jego Imion objawionych w Starym Testamencie — zaleca się, by stosować odpowiednie antyfony w poszczególne dni (zawarte są np. w pieśni Mądrości, która),
w niedzielę nie śpiewa się Gloria, nadzwyczajnie pojawia się ten śpiew na Mszach roratnich.

Okres Narodzenia Pańskiego:

liturgia mówi o Wcieleniu Syna Bożego,
kolędy
od święta Objawienia Pańskiego również kolędy o Mędrcach ze Wschodu,
w niedzielę Chrztu Pańskiego także pieśni o Chrzcie Jezusa, Jordanie, uniżeniu Jezusa,
nie śpiewamy pastorałek na Mszy,
w tradycji polskiej kolędy śpiewa się po okresie Narodzenia Pańskiego do 2 lutego, jednak poza liturgią, bo trudno utulać do snu 30-letniego Jezusa jako Małe Pieścidełko (zasada integralności pieśni z treściami konkretnej liturgii),
kolędy pojawiają się ponownie 2 lutego, w związku z odniesieniem do 40 dnia od narodzenia Jezusa,
w oktawie Narodzenia Pańskiego śpiewa się Chwała.

Okres pokutny Wielkiego Postu (do IV tygodnia):

liturgia mówi o pokucie i nawróceniu,
pieśni o pokucie, przemianie,
na nabożeństwach pasyjnych także pasyjne (o Męce Pańskiej),
w niedziele nie śpiewa się Gloria, nie śpiewa się również pieśni z alleluja.

Okres pasyjny Wielkiego Postu (od V Niedzieli Wielkiego Postu):

liturgia mówi o Męce i przygotowaniach do niej,
pieśni o Męce Jezusa,
w niedziele nie śpiewa się Gloria, nie śpiewa się również pieśni z alleluja.

Niedziela Palmowa:

tak jak w okresie pasyjnym,
procesja ma charakter radosnego wjazdu Jezusa do Jerozolimy — pieśni pochwalne, radosne, choć nieco stonowane świętowanie.

Triduum Paschalne:

Msza Wieczerzy Pańskiej: o Eucharystii, miłości, krzyżu,
Liturgia ku czci Męki Pańskiej: o krzyżu,
Wigilia Paschalna i Uroczystość Zmartwychwstania Pańskiego: o Zmartwychwstaniu.

Okres Wielkanocny:

liturgia mówi o objawieniu się Zmartwychwstałego oraz zgłębia treści o Jezusie chwalebnym,
o Zmartwychwstaniu, allelujatyczne,
nawiązanie do Chrztu Świętego,
w II Niedzielę: o Miłosierdziu,
w IV Niedzielę: o Dobrym Pasterzu i powołaniach,
w Wniebowstąpienie: o wstąpieniu do Nieba, misji Apostołów,
po Wniebowstąpieniu: przyzywanie Ducha Świętego (oczywiście dalej także wielkanocne),
w maju nie umaryjniamy liturgii, zwracamy uwagę nadal na tajemnicę Zmartwychwstania,
w Oktawie Wielkanocnej śpiewa się Chwała.

Okres zwykły:

wsłuchujemy się w przesłanie Jezusa.

Święta maryjne i świętych:

pieśni maryjne i o świętych, pamiętamy o kontekście liturgii.

Chrzty, śluby, Bierzmowanie:

uwzględniamy treści o Sakramentach i o tym, co wnoszą.

Pogrzeby:

o Zmartwychwstaniu, zwycięstwie nad śmiercią, nadzieja,
można alleluja użyć nawet w Wielkim Poście — zasada niepisana,
zasmucacze typu już się nie zobaczymy nic nie mają z przesłaniem chrześcijańskim pogrzebu.

Instrumenty dopuszczone do liturgii
W Starym Testamencie w Świątyni jerozolimskiej używano wyłącznie trąb zrobionych z rogów kozich bądź baranich (szofar) albo blaszanych (hasosra). Instrumenty te miały nie tyle akompaniować co dawać sygnały. Takie zadanie dziś spełniają dzwony i dzwonki. W uroczystościach poza Świątynią spotykamy także instrumenty strunowe podobne do harfy i cytry, piszczałki i bęben. W Nowym Testamencie nie znajdujemy informacji o instrumentach w liturgii.

Z czasem pojawiły się w liturgii organy piszczałkowe. Wcześniej znane były organy wodne używane na dworze cesarskim jako dworska przytupajka. Oczywiście, by stać się instrumentem liturgicznym, przeszły wiele przeobrażeń, które doprowadziły do potężnego instrumentu o majestatycznym brzmieniu.

Dziś organy są najbardziej poważanym instrumentem w liturgii Kościoła Katolickiego. Należy dążyć do tego, by kościoły były wyposażone w organy piszczałkowe, które swym brzmieniem podnoszą myśl człowieka ku doświadczenia majestatu Boga. Organy elektryczne są traktowane jako instrument tymczasowy.

W drugiej kolejności dopuszczone są instrumenty o łagodnym brzmieniu, szczególnie flety i instrumenty smyczkowe.

W dalszej kolejności dopuszcza się gitarę, instrumenty szarpane.

Nie dopuszcza się do liturgii instrumentów, które wprost kojarzą się z muzyką rozrywkową oraz instrumenty o ostrym brzmieniu. W Polsce wyklucza się: fortepian, akordeon, mandolina, gitara elektryczna, perkusja, wibrafon, saksofon.

Inne wskazania
Muzyka liturgiczna ma być zawsze na żywo. Nie wolno odtwarzać z płyt, komputera, magnetofonu, itp.

Nie wolno wykonywać muzyki w stylu: jazz, big-beat, rock, hip-hop, rap.

Nie akompaniuje się śpiewowi solowemu celebransa i diakona (np. prefacja, ewangelia), z wyjątkiem tych śpiewów, które wykonuje w zastępstwie psałterzy czy kantora (np. psalm).

W Triduum Paschalne od zakończenia Chwała na Mszy Wieczerzy Pańskiej do zakończenia tego hymnu w Wigilie Paschalną zabroniona jest gra solowa na instrumentach. Mogą one jedynie akompaniować.

Nie zastępuje się psalmu responsoryjnego i tekstów z mszału (np. Chwała) innymi. Nieporozumieniem jest zastępowanie hymnu Chwała kolędą, podczas, gdy hymn też był pisany właśnie na Uroczystość Narodzenia Pańskie, choć później znalazł zastosowanie szersze.

Ostatecznym miernikiem sakralności muzyki jest odkrywanie przez nią Boga. Pamiętajmy, duch liturgii jest tu najważniejszy. To nie ja tworzę muzykę. Muszę dostrzec granicę, do której dochodzę, a tam już działa tylko Bóg. Wtedy to będzie odejście od starego człowieka i starej muzyki, a owianej powłoką grzeszności człowieka.

Śpiewajmy Panu pieśń nową!

Opracowane przez Ruch Światło-Życie diecezji bielsko-żywieckiej na podstawie dokumentów kościoła katolickiego.